Crkva Svetih Vračeva

Ova pravoslavna crkva, nalazila se na početku današnje ulice Braće Bošnjak. U vreme Austrijsko-turskog rata (1716-1718) u ovoj crkvi su se nalazile mošti sv. kneza Lazara. O ovom događaju svedoči zapis Ljubomira Stojanovića, gde se navodi: “Pred sim ratom Vrdnički mi inoci Ravanički vzjahom mošči svjatoga Lazara i otnesoho vo varoš Futog i tu prebihom dokle se mir utvrdi.“

Posle ovog Austrijsko-turskog rata rađa se i ideja za za izgradnju nove crkve u Futogu. Pre gradnje nove crkve stara crkva je dobro poslužila žiteljima jer je bila jedina institucija Srba. Prva sačuvana slika mesta, bečka gravura koja se nalazi u austrijskom Ministarstvu rata, govori o solidno sazidanoj građevini. Sazidali su je verovatno tadašnji bogati trgovci svome rodu u vremenima ratnog meteža i stradanja. U to vreme, najznačajniji duhovni i kulturni centar za naš narod bila je Moskva. Moskovsko jevanđelje, knjiga doneta iz Rusije 1734. g, poslužilo je da se u njemu zabeleži početak gradnje nove crkve: 18. septembar 1776. godine. U Moskovskom jevanđelju, između ostalog piše: “Vo imja Oca i Sina i Svjatago Duha: Ljeta ot voploščenija Hrista Spasitelja, tisjašču sedm sot sedmdesjat šestago (1776), meseca septemvrija osamnadesjatogo dne, na ponjat svjatago i prepodobnago oca našego Evmenija, episkopa gortiskago čudotvorca v den nedeljnij. Vo Hungariji, pri deržavnih carjah Josifja imperatorja rimskom i Mariji Tereziji imperatorici Rimskoj i kraljici Hungarskoj, u varoši Futogu, u Komitatu Bačkom. Poče se od fundamenta zidati novaja cerkov, hram svjatih Bezsrebrenikov i Čudotvorcev Kozmi i Damjana, iže ot Asiji, iždivenijem vsjeh pravoslavnih hristijanov vostočnija cerkve, zakona grečeskago ne unitov…“

Dakle, kako je zapisano, crkva svetih vračeva Kozme i Damjana, počela je da se zida 18. septembra 1776. godine. Međutim, početku gradnje prethodila je višegodišnja brižljiva priprema strogo kontrolisana od strane vlasti počev od 1747. godine. Gradnja je bila uslovljena time što su troškovi morali biti obezbeđeni, a stara crkva je morala da se sruši ili da se stavi van upotrebe. Kolonizacija Nemaca i pojačanje katoličkog uticaja doprinelo je samoorganizovanju srpskog naroda i približavanje oko srpske pravoslavne crkve, tako da je crkva građena sredstvima srpskog življa, prvenstveno bogatih trgovaca.

Građevina je sagrađena u baroknom stilu duga je 37 m, široka 13 m, dok toranj dostiže visinu od 60 m. Crkva svetih Vračeva je u osnovi jednobrodna građevina sa poligonalnom apsidom na istoku, čije uglove sačinjavaju šest simetričnih pilastra sa spoljne strane. Na zapadnom delu smešten je barokni toranj, koji dominira svojom elegantnom konstrukcijom. Hram ima dvovodni krov i bio je pokriven crepom. Spoljni zidovi su oživljeni pilastrima i pravougaonim poljima, u koje su smešteni prozori. Unutrašnjost crkve je osvetljena sa četrnaest prozora, po tri u oltaru i zvoniku, šest u naosu i dva u priprati. Ova okna su 1908. g, su zamenjena vitražnim staklom, što je umanjilo svetlosni efekat sa kojim je računato prilikom formiranja baroknog enterijera u crkvi. Za ulaz u crkvu otvorena su troja vrata, koja su tokom vremena izgubila svoj originalni izgled. Stolovi sa lamberijama i pevački pultovi su tokom vremena popunjavani, jedino je ostao originalan izgled drvorezbarije u pevničkom prostoru. Raskošna časna trpeza od crvenog mermera, sa dekorativnim nogama obavijenim stilizovanim lišćem iz 1789. g, dar je bogatog futoškog trgovca Joanikija Jankovića. Pod je bio popločan sivim mermernim pločicama (40h40). Tokom restauracije došlo se do dokaza da je crkva odmah nakon malterisanja i krečenja, bila živopisana po svodovima, zidu naosa i priprate. Crkva ima izuzetno vredan ikonostas iz 1797. godine, a oslikao ga je Arsenije Teodorović, veliki slikar poznog baroka i klasicizma. Rezbariju na ikonostasu je radio novosadski rezbar Aksentije Marković, dok je, kako se pretpostavlja, sve freske na zidu, osim jedne, radio Janko Halkozović.

U jeku Bune 1848. godine, izgoreo je donji deo ikonostasa, jer su mađarski vojnici izneli celu arhivu crkvene opštine i spalili na soleji ispred ikonostasa. Vatra je zahvatila prvu zonu ikonostasa, te je kasnije 1858. godine, prestone ikone i celu donju zonu ikonostasa ponovo oslikao akademski slikar Pavle Simić. Najverovatnije se tada počelo sa premazivanjem sloja maltera zidnih fresaka, da bi se na njima radile druge freske. Taj posao je urađen i 1908. godine, kada je hram dobio 14 vitraža na prozorima, od kojih sedam imaju likove, a sedam ornamente i arabeske. Radio ih je Imre Želer iz Budimpešte. Te godine je, izgrađena i horska galerija, kada su naručena i četiri zvona, od kojih je najveće bilo teško 1.557 kilograma. Najmanje je težilo 147 kilograma, a austrougarska vlast ih je 1916. godine, sve osim najmanjeg, uzela i koristila u ratne svrhe. Kasnije, 1922. godine, naručena su nova.

Crkvena riznica sadrži dosta starina, a najstarija i najvrednija znamenitost hrama je ikona Uspenija Presvete Bogorodice, koja potiče iz druge polovine XVII veka. Rađena je u vizantijskom stilu, a utvrđeno je da se na njoj nalazi potpis patrijarha Arsenija Čarnojevića. Takođe, jedna od znamenitosti je Antimins iz 1733. godine, bogoslužbeno platno na kome se služi sveta Liturgija. Osim pomenutog Moskovskog jevanđelja iz 1735, riznica hrama sadrži još dva jevanđelja, jedno sa polovine, a drugo s kraja XIX veka, dok je iz vremena pre Bune. Od bogoslužbenih i crkvenih predmeta, sačuvano samo jedno kandilo iz 1810. godine, koje je dar Ane Protin. Kako smo već naveli, jedna od znamenitosti hrama je i časna trpeza u oltaru, rađena od crvenog  mermera, koju je priložio Joanike Janković, čuveni futoški trgovac i veleposednik 1789. godine.

U Futogu je boravio i Jovan Jovanović Zmaj i u tom periodu je izgubio peto dete, ćerku Smiljku, koja je preminula početkom 1874. godine. Bila je sahranjena u porti Blagoveštenske crkve, izgrađene 1781. godine na vašarištu, a srušene 1947. godine, a njeno telo je još 1933. godine premešteno u portu crkve Svetih vračeva Kozme i Damjana.

Od 2012. godine u hramu se čuva deo moštiju svetih Kozme i Damjana, koje su ovde došle sa blagoslovom njegovog prosveštenstva vladike Irineja i vladike Teodosija. U Raško-prizrenskoj eparhiji u manastiru Zočištu nalazi se drugi deo moštiju, gde se čuvaju se kao velika svetinja.

Crkva svetih Kozme i Damjana u Futogu je jedina crkva u Eparhiji bačkoj koja proslavlja svete vračeve. Praznik se slavi 14. novembra po novom, odnosno 1. novembra po starom kalendaru. S obzirom na to koliku kulturno-istorijsku i duhovnu vrednost ima sveti hram u Futogu, nije za čudo zašto nosi obeležje spomenika kulture, klasifikovan kao nepokretno kulturno dobro.